Niekorzystny wpływ substancji reprotoksycznych na funkcje seksualne i płodność u dorosłych mężczyzn i kobiet, a także na rozwój potomstwa skutkował przyjęciem w dniu 9 marca 2022 roku dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2022/431 zmieniającej dyrektywę 2004/37/WE w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów podczas pracy. Ponad 2 lata później, z dniem 29 czerwca 2024 r. przepisy dyrektywy 2022/431 zostały implementowane do polskiego porządku prawnego. Aktualna klasyfikacja substancji chemicznych obligująca pracodawców do podejmowania działań ochronnych obejmuje zatem czynniki rakotwórcze, mutegenne lub reprotoksyczne – zwane substancjami CMR. 

Nowelizacja Kodeksu pracy wpłynęła na wydanie nowego Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2024 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym w środowisku pracy.

Substancja reprotoksyczna została zdefiniowana jako substancja chemiczna lub mieszanina, która spełnia kryteria klasyfikacji jako działająca szkodliwie na rozrodczość kategorii 1A (wiadomo, że jest toksyczna dla rozrodczości) lub 1B (uważana za toksyczną dla rozrodczości). Szkodliwy wpływ na rozrodczość oznacza, iż w następstwie narażenia następuje niekorzystny wpływ na:

• funkcje rozrodcze i płodność, m.in. zmiany w układzie rozrodczym u dorosłych kobiet i mężczyzn, rozpoczęcie okresu dojrzewania, produkcję i transport gamet, prawidłowość cyklu płciowego, zachowania seksualne, ciążę i poród, przedwczesne starzenie się układu płciowego lub zmiany innych funkcji uzależnionych od prawidłowego działania układu rozrodczego;
• rozwój potomstwa, m.in. zakłócenie normalnego rozwoju płodu w okresie rozwoju prenatalnego lub dziecka po urodzeniu do czasu osiągnięcia dojrzałości płciowej, w tym zaburzenia czynnościowe, wady strukturalne, a nawet śmierć rozwijającego się płodu. 

Nastąpiło również wyodrębnienie substancji reprotoksycznych na te dla których nie istnieje bezpieczny poziom narażenia zdrowia pracowników (nieprogowa substancja reprotoksyczna) oraz dla których istnieje bezpieczny poziom narażenia zdrowia pracowników (progowa substancja reprotoksyczna).  

Pomiary i ograniczenie stopnia narażenia 
Zatrudnianie pracowników przy pracach, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami reprotoksycznymi obliguje pracodawcę do wykonywania pomiarów tych substancji celem ustalenia poziomu ich natężenia. 

Zapobieganie narażeniu pracowników na działanie substancji reprotoksycznych polega przede wszystkim na ich zastąpieniu substancjami bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi dla zdrowia lub bezpieczeństwa pracownika. Jeżeli nie jest to możliwe, substancja reprotoksyczna powinna być wytwarzana i używana, w miarę istnienia technicznych możliwości, w systemie zamkniętym. Jeżeli z przyczyn technicznych substytucja oraz system zamknięty nie są możliwe, pracodawca jest uprawniony do wprowadzenia środków profilaktycznych ograniczających stopień narażenia na pozostawione w środowisku pracy substancje reprotoksyczne oraz:

• zmniejszenia narażenia pracowników do tak niskiego poziomu, na jaki pozwalają możliwości techniczne – w przypadku nieprogowej substancji reprotoksycznej,
• zapewnienia ograniczenia do minimum zagrożenia związanego z narażeniem pracowników – w przypadku progowej substancji reprotoksycznej.

Działanie pracodawcy zawsze powinno uwzględniać aktualne osiągnięcia nauki i techniki w zakresie prowadzonej działalności, tj. wykorzystywanie najnowszych rozwiązań naukowych i technicznych w takim stopniu, na jaki pozwalają warunki (w tym ekonomiczne), w jakich pracodawca działa. Zaniechanie modernizowania procesu technologicznego mimo posiadanych środków ekonomicznych może skutkować powstaniem odpowiedzialności za naruszenie praw pracowników.

Obowiązki organizacyjne i rejestrowe pracodawcy
W przypadku używania substancji reprotoksycznych pracodawca jest zobowiązany:

1. ograniczyć ilość substancji reprotoksycznej w miejscu pracy,
2. utrzymywać na jak najniższym poziomie liczbę pracowników, którzy są lub mogą być narażeni na działanie substancji reprotoksycznych,
3. projektować tak procesy pracy i środki kontroli technicznej, aby uniknąć powstawania substancji reprotoksycznych w miejscu pracy lub ograniczyć ich powstawanie do minimum,
4. usuwać substancje reprotoksyczne w miejscu ich powstawania, do miejscowego wyciągu lub do ogólnego systemu wentylacji, w należyty sposób i zgodnie z wymogami ochrony zdrowia i środowiska,
5. stosować właściwe metody i procedury pracy, w tym wykorzystywać istniejące procedury badań i pomiarów substancji reprotoksycznych, w celu wczesnego wykrywania nadmiernego zagrożenia powstałego w wyniku nieprzewidywalnego zdarzenia lub wypadku,
6. stosować środki ochrony zbiorowej lub – tam, gdzie nie można uniknąć narażenia na działanie substancji reprotoksycznych za pomocą innych środków - środki ochrony indywidualnej,
7. stosować środki higieny, szczególnie regularne czyszczenie podłóg, ścian i innych powierzchni,
8. odgraniczać miejsca zagrożone i stosować odpowiednie znaki ostrzegawcze, włącznie ze znakami ,,zakaz palenia”, w miejscach, w których pracownicy są lub mogą być narażeni na działanie substancji reprotoksycznych,
9. określić plan działania w nagłych wypadkach, które mogą wyniknąć z nadmiernego narażenia na działanie substancji reprotoksycznych,
10. stosować sposoby bezpiecznego przechowywania, przeładunku i transportu, szczególnie przez zastosowanie pojemników szczelnie zamkniętych i oznakowanych w sposób czytelny i widoczny,
11. stosować sposoby bezpiecznego gromadzenia, przechowywania i usuwania odpadów, włącznie z zastosowaniem pojemników szczelnie zamkniętych i oznakowanych w sposób czytelny i widoczny.

Prace w kontakcie z substancjami reprotoksycznymi muszą być na bieżąco rejestrowane, podobnie jak pracownicy zatrudnieni przy tych pracach. Informacje z rejestru prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami reprotoksycznymi przekazywane są właściwemu państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu oraz właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy niezwłocznie po rozpoczęciu działalności oraz corocznie, w terminie do 15 stycznia za rok poprzedni, albo na ich wniosek. Z uwagi na możliwe następstwa, które mogą ujawnić się po wielu latach od narażenia, okres przechowywania rejestrów wynosi 40 lat po ustaniu narażenia.

Obowiązki pracodawcy wobec pracowników i ich przedstawicieli
Pracodawca posiada również szereg obowiązków względem zatrudnionych w warunkach narażenia pracowników. 

Zaliczyć do nich należy:

1. informowanie o opakowaniu, zbiorniku i instalacji zawierających substancje reprotoksyczne, a także o wymaganiach dotyczących oznakowania i znakach ostrzegawczych, które powinny być wyraźne i widoczne,
2. przeprowadzanie okresowych szkoleń w zakresie:
   • ryzyka dla zdrowia, jakie wynika z oceny narażenia na działanie substancji reprotoksycznych i dodatkowego ryzyka, które wynika z palenia tytoniu, oraz w zakresie środków ostrożności, które powinny być podejmowane w celu ograniczenia tego narażenia,
   • wymaganiach higienicznych, które powinny być spełnione w celu ograniczenia narażenia na działanie substancji reprotoksycznych, w tym braku możliwości spożywania posiłków i napojów w miejscu gdzie występuje niebezpieczeństwo skażenia reprotoksynami,
   • konieczności używania środków ochrony indywidualnej, w tym odzieży ochronnej, oraz pozostawiania oddzielnego miejsca do odrębnego przechowywania ubrań codziennych i ochronnych,
   • działań zapobiegających wypadkom oraz działań, które powinni podjąć pracownicy, w tym pracownicy pełniący obowiązki ratownicze, podczas działań ratowniczych oraz wypadków,
3. zapewnianie kontroli zdrowia związanej z indywidualną oceną pracownika – w celu określenia stanu jego zdrowia w związku z narażaniem na działanie substancji reprotoksycznych podczas pracy,
4. informowanie, przed powierzeniem pracy z substancjami reprotoksycznymi, w przypadku których ustalono wartość dopuszczalnego stężenia określonych substancji w materiale biologicznym, o konieczności przeprowadzania kontroli zdrowia związanej z tymi wartościami dopuszczalnymi. 

Istotnym jest, aby szkolenia były aktualizowane na bieżąco, gdy tylko zmienią się warunki pracy lub przepisy odnoszące się do poszczególnych substancji reprotoksycznych.

Przedstawiciele pracowników, tak jak przy wszystkich działaniach związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy, powinni mieć zapewniony udział w projektowaniu i realizacji działań zapobiegających narażeniu na działanie substancji reprotoksycznych lub ograniczających poziom tego narażenia, w szczególności poprzez uczestnictwo w konsultacjach stosowania się do wymagań określonych w regulacjach unijnych i krajowych. 

Pracodawca zobowiązany jest umożliwić im również kontrolę stosowania wymagań określonych w przepisach szczególnych oraz informować na bieżąco o narażeniu na działanie substancji reprotoksycznych, a w przypadku narażenia powstałego w wyniku awarii i innych zakłóceń procesu technologicznego lub w wyniku podejmowanych prac remontowych, konserwacyjnych i w innych okolicznościach – o przyczynach powstałego narażenia oraz o środkach zapobiegawczych, jakie już zostały podjęte lub będą podjęte w celu poprawy sytuacji.

Skutki nowelizacji
Nowelizacja Kodeksu pracy nałożyła na pracodawców wykorzystujących substancje reprotoksyczne szereg obowiązków, zarówno wobec organów kontroli, jak i samych pracowników i ich przedstawicieli. Pracodawcy powinni o nich pamiętać nie tylko ze względu na penalizację zaniechania podjęcia określonych działań, co stanowi wykroczenie przeciwko prawom pracowników, ale ze względu na poważny problem społeczny, który wiąże się ze szkodliwością substancji reprotoksycznych.

Jednym z kluczowych priorytetów uwzględnianym podczas wykonywania zadań kontrolno-nadzorczych w roku 2025, zapowiedzianym przez Państwową Inspekcję Pracy oraz Państwową Inspekcję Sanitarną będzie kontrola zagrożeń związanych z substancjami reprotoksycznymi.
 

Więcej artykułów o prawie HR w newsletterze – PRO HR Year Book 2024