W minionym roku w obszarze global mobility w Polsce mogliśmy zaobserwować dalszą modyfikację przepisów odnoszących się do obywateli Ukrainy, którzy przybyli do Polski w związku z wojną. Normalizacja sytuacji w obszarze COVID-19 wpłynęła na przepisy obejmujące wszystkich cudzoziemców przebywających w Polsce. W związku ze zmianą sił politycznych, w niedalekiej przyszłości należy spodziewać się redefinicji polityki migracyjnej państwa oraz zmian w przepisach. 

Obywatele Ukrainy i członkowie ich rodzin

Rok 2023 przyniósł zmiany prawne regulujące status pobytu obywateli Ukrainy przebywających w Polsce. Ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (dalej: „specustawa”), tj. akt prawny regulujący pobyt i pracę obywateli Ukrainy, którzy w okresie od 24 lutego 2022 r. przybyli do Polski w związku z działaniami wojennymi, był w tym czasie kilkukrotnie nowelizowany.

Nowelizacja wchodząca w życie z dniem 1 kwietnia 2023 r. umożliwiła aplikowanie o zezwolenie na pobyt czasowy obywatelom Ukrainy objętym ochroną czasową, którzy wykonują w Polsce pracę lub prowadzą działalność gospodarczą oraz posiadają numeru PESEL UKR. Cudzoziemcy mogą aplikować o zezwolenie na pobyt czasowy i pracę, zezwolenie na pobyt czasowy w celu wykonywania pracy w zawodzie wymagającym wyższych kwalifikacji (tzw. „Niebieska Karta”) lub zezwolenie na pobyt czasowy w celu prowadzenia działalności gospodarczej. Zezwolenie może być wydane na okres trzech lat.

Celem złożenia wniosku, nie ma potrzeby składania odcisków palców, bowiem te zwykle znajdują się już w rejestrze PESEL. Obywatel Ukrainy musi stawić się w urzędzie dopiero przy odbiorze karty pobytu. Osoby, które na podstawie specustawy ubiegają się o udzielenie zezwolenia na pobyt czasowy z tytułu prowadzenia jednoosobowej działalności gospodarczej nie są zobligowani do wykazywania liczby zatrudnianych pracowników, osiągniętych dochodów lub działań podejmowanych w celu ich osiągnięcia w przyszłości, co znacznie upraszcza proces, zwłaszcza w przypadku osób, które dopiero co otworzyły własną działalność.

Należy podkreślić, że w efekcie uzyskania zezwolenia na pobyt obywatel Ukrainy traci status UKR oraz ochronę wynikającą ze specustawy. 

Wprowadzono też rozwiązania, które chronią obywateli Ukrainy przed wydaniem decyzji odmawiającej udzielenia zezwolenia na pobyt czasowy. W sytuacji niespełnienia ustawowych wymogów udzielenia zezwolenia, przewiduje się wydanie go na okres jednego roku, o ile nie stoją temu na przeszkodzie względy bezpieczeństwa państwa.

Należy podkreślić, że wciąż nie ma możliwości złożenia wniosku pobytowego przez członków rodzin obywateli Ukrainy pozostających na ich utrzymaniu. Możliwość złożenia wniosku ograniczona jest wyłącznie do osób, które wykonują w Polsce pracę. Członkowie rodzin kontynuują pobyt w oparciu o przepisy ochrony czasowej. 

Kolejna znacząca zmiana specustawy nastąpiła z dniem 27 czerwca 2023 r., kiedy to ochrona czasowa obywateli Ukrainy została przedłużona do 4 marca 2024 r. Data ta pokrywała się z okresem na jaki ochronę czasową obywatelom Ukrainy zapewniły również pozostałe państwa Unii Europejskiej.

Jednocześnie na ten sam okres przedłużono ważność dokumentów pobytowych obywateli Ukrainy (np. wiz krajowych, zezwoleń na pobyt czasowy), których pobyt w Polsce nie wynika ze specjalnego statusu specustawy.

W październiku 2023 r. Rada UE podjęła decyzję o przedłużeniu ochrony czasowej o dodatkowy rok, tj. do 4 marca 2025 r. W Polsce póki co nie podjęto działań zmierzających do implementacji tych postanowień, jednakże można się spodziewać, że polskie przepisy zostaną wkrótce dostosowane do unijnych. Prace nad kolejną nowelizacją specustawy już trwają. 

W 2023 r. bez zmian pozostała kwestia zatrudnienia obywateli Ukrainy. Polski pracodawca wciąż może to zrobić w uproszczonym trybie, tj. powiadamiając o tym właściwy urząd pracy w ciągu 14 dni od rozpoczęcia zatrudnienia. Zezwolenie na pracę nie jest wymagane. Warunkiem jest legalny pobyt obywatela Ukrainy na terenie Polski.

W mocy wciąż pozostaje również dokument elektroniczny Diia.pl, dostępny dla osób posiadających numer PESEL UKR. Posiadający go obywatele Ukrainy mogą na jego podstawie opuszczać Polskę i podróżować po strefie Schengen do 90 dni w okresie ostatnich 180 dni, czyli tak samo jak w ramach ruchu bezwizowego.

Nowy rok przyniesie najprawdopodobniej dalsze zmiany specustawy. Otwartą wciąż pozostaje kwestia dostosowania polskich przepisów do przepisów unijnych i przedłużenia ochrony czasowej do 4 marca 2025 r. Dalsze zmiany będą najpewniej przyjmowane z uwzględnieniem panującej w Ukrainie sytuacji i przebiegu trwającej wojny z Rosją.

Przepisy dedykowane pozostałym cudzoziemcom

Istotna zmiana, która dotknęła cudzoziemców w 2023 r. wiązała się z końcem stanu epidemii i zagrożenia epidemicznego na terytorium Polski. Wraz z odwołaniem tych stanów przestała obowiązywać wprowadzona na początku pandemii COVID-19 tzw. „fikcja covidowa” – rozwiązanie, na mocy którego dokumenty pobytowe oraz zezwolenia na pracę cudzoziemców przebywających w Polsce ulegały automatycznemu przedłużeniu z mocy prawa. 

„Fikcja covidowa” zakończyła  się 31 lipca 2023 r. Do tego dnia pracodawcy zatrudniający cudzoziemców z niej korzystających byli zobowiązani upewnić się czy cudzoziemcy ci uregulowali swój status pobytowy, np. poprzez złożenie właściwego wniosku o udzielenie zezwolenia na pobyt czasowy, oraz czy tacy cudzoziemcy posiadają podstawę do pracy, np. w postaci uzyskanego zezwolenia na pracę. Po tym dniu bowiem zatrudnienie cudzoziemca bez ważnego zezwolenia na pracę lub zezwolenia na pobyt jest uznawane za nielegalne.

Koniec COVID-19 w Polsce nie wpłynął jednak na koniec zawieszenia biegu terminów w postępowaniach o zezwolenia na pobyt cudzoziemców. Przepisy te, wprowadzone w ustawach covidowych, znalazły się również w specustawie ukraińskiej i w związku z jej sukcesywnym nowelizowaniem zostały utrzymane w mocy. W związku z tym do dnia dzisiejszego cudzoziemcy nie dysponują instrumentami pozwalającymi na przyspieszenie trwających postępowań pobytowych. Ze względu na to, że postępowania te często trwają miesiącami, może to nierzadko stanowić realny problem również dla pracodawców, którzy nie mają pewności co do legalnego statusu zatrudnionych przez nich pracowników.

W lipcu 2023 r. wprowadzono ułatwienia dla obywateli Białorusi ubiegających się w Polsce o polski dokument podróży. Rozwiązanie to zaadresowano do Białorusinów, którzy z jakichkolwiek powodów nie mogą wrócić na Białoruś i wyrobić tam paszportu. Nowe rozwiązania uzależniają możliwość uzyskania przez obywatela Białorusi polskiego dokumentu podróży od wykazania, że dokument został utracony, zniszczony lub utracił ważność albo osoba takiego dokumentu dotąd nie posiadała, oraz że osoba posiada zezwolenie na pobyt czasowy, zezwolenie na pobyt stały, zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego UE, zezwolenie na pobyt ze względów humanitarnych lub ochronę uzupełniającą.

Zmiany objęły również posiadaczy wiz PBH prowadzących w Polsce działalność gospodarczą. W połowie roku zyskali oni możliwość przedłużenia prawa do prowadzenia działalności w przypadku gdy przed końcem ważności wizy złożyli wniosek o udzielenie zezwolenia na pobyt stały, rezydenta długoterminowego UE, zezwolenia na pobyt czasowy, o którym mowa w art. 144, art. 151 ust. 1, art. 159 ust. 1 lub art. 186 ust. 1 pkt 3, 4 i 7 ustawy o cudzoziemcach, zezwolenia na pobyt czasowy i pozostają w związku małżeńskim zawartym z obywatelem polskim zamieszkałym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, oraz zezwolenia na pobyt czasowy w celu wykonywania działalności gospodarczej w związku z kontynuowaniem prowadzonej już działalności gospodarczej na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej. Wcześniej w razie upływu ważności wizy PBH cudzoziemiec tracił prawo do wykonywania działalności gospodarczej. 

Pomimo wprowadzenia szeregu ułatwień dla posiadaczy wiz PBH, analogicznego rozwiązania nie zaproponowano osobom wykonującym pracę. Pracodawcy wciąż musieli tym samym kontrolować ważność wiz PBH cudzoziemców i odpowiednio wcześniej uzyskać dla nich właściwe zezwolenie na pracę. W przeciwnym razie, po upływie ważności wizy PBH, praca cudzoziemca mogła zostać uznana za nielegalną.

Szerokim echem w obszarze imigracji, mającym istotne znaczenie na możliwość przyjazdu do Polski wielu cudzoziemców, odbiła się tzw. afera wizowa. Jej wybuch oraz przebieg spowodował spowolnienie lub w niektórych przypadkach wręcz chwilowe zatrzymanie funkcjonowania niektórych polskich konsulatów istotnych w punktu widzenia imigracji zarobkowej. W oczywisty sposób wpłynęło to na szybkość procesowania wniosków wizowych. Obecnie spodziewamy się zmian w procesie wydawania wiz cudzoziemcom. 

Nowy rok w obszarze prawa cudzoziemców może wiązać się z istotnymi zmianami. Potrzeba przeprowadzenia zmian w prawie cudzoziemców jest coraz częściej akcentowana. Dużo mówi się o potrzebie uchwalenia spójnej i jednolitej polityki migracyjnej. Ciągle rosnąca liczba cudzoziemców w Polsce przyniesie nowe wyzwania.